तूर पीकावरील कीड व रोग व्यवस्थापन

हे डाळवर्गीय पीकापैकी एक प्रमुख पीक असून त्यामध्ये कमी उत्पादकतेच्या अनेक कारणांपैकी किडींमुळे होणारे नुकसान हे प्रमुख कारण आहे. तूर पीकावर प्रामुख्याने शेंगा पोखरणारी अळी, पिसारी पतंग, शेंगमाशी, पाने व फुले जाळी करणारी अळी, शेंगावरील ढेकूण, फुलकिडी, खोडमाशी, पट्टेरी भुंगेरे अशा विविध किडींचा प्रादुर्भाव दिसून येतो, म्हणून या किडींचे वेळीच व्यवस्थापन करणे गरजेचे आहे.

शेती व आहारामध्ये कडधान्य पीकास अनन्यसाधारण महत्त्व आहे. कडधान्यामध्ये २० ते २५ टक्के म्हणजे तृणधान्य पीकाच्या दोन ते अडीच पटीने अधिक प्रथिने असतात. महाराष्ट्रात मुख्यतः खरीप हंगामात तूर, मुग व उडीद ही प्रमुख कडधान्ये पीके घेतली जातात. कडधान्यामध्ये तूर हे महत्वाचे पीक आहे. तुरीमध्ये प्रथिनाचे प्रमाण २१ ते २३ टक्के असते. या पिकावर पीकवाढीच्या काळात किडींचा व रोगांचा उपद्रव आढळून येतो. या किडींचे व रोगांचे वेळीच नियंत्रण करणे गरजेचेअसते अन्यथा उत्पादनात फार मोठ्या प्रमाणात घट दिसून येते.

तुर पिकावरील कीड रोग व नियंत्रण : तुर हे डाळवर्गीय पीकापैकी एक प्रमुख पीक असून त्यामध्ये कमी उत्पादकतेच्या अनेक कारणांपैकी किडींमुळे होणारे नुकसान हे प्रमुख कारण आहे. तूर पीकावर प्रामुख्याने शेंगा पोखरणारी अळी, पिसारी पतंग, शेंगमाशी, पाने व फुले जाळी करणारी अळी, शेंगावरील ढेकूण, फुलकिडी, खोडमाशी, पट्टेरी भुंगेरे अशा विविध किडींचा प्रादुर्भाव दिसून येतो. कधी कधी साथीच्या स्वरूपात कीड आढळून आल्यास ७० टक्क्यांपेक्षा जास्त नुकसान होऊ शकते, म्हणून या किडींची ओळख करून त्याचे वेळीच व्यवस्थापन करणे गरजेचे आहे.

१) शेंगा पोखरणारी अळी (Pod Borer) : या किडीचे शास्त्रीय नाव Helicoverpa armigera असे आहे. तुर पिकावर शेंगा पोखरणाऱ्या अळीचा रंग हिरवट पिवळसर असून अंगावर तुरळक समांतर रेषा असतात. एक मादी सरासरी ८०० अंडी घालते. मादी कोवळी पाने , काळ्या, फुले तसेच शेंगावर अंडी घालते. अंड्यातून बाहेर पडलेली अळी कोवळी पाने, कळ्या व शेंगांना छिद्र पाडून आतील दाणे खाते, तसेच एक अळी सुमारे ३० ते ४० शेंगांना नुकसान करून आपली आवस्था पूर्ण करते. या अळीचा जीवनक्रम ४ ते ५ आठवड्यात पूर्ण होतो.

२) शेंगमाशी (Pod Fly) : या किडीचे शास्त्रीय नाव Melanogromyza obtusa असे आहे. शेंगमाशीचा रंग हिरवट असून आकाराने फारच लहान असते. ही अळी पांढऱ्या रंगाची असून ती गुळगुळीत असते व तिला पाय नसतात. सुरवातीस या माशीच्या प्रादुर्भावाची कोणतीही लक्षणे दिसून येत नाही. परंतु वाढ झालेली अळी कोषावस्थेत जाण्यापूर्वी शेंगेला छिद्र पाडून माशी बाहेर पडल्यावरच नुकसानीचा प्रकार लक्षात येतो. अळी शेंगेत प्रवेश करून अर्धवट दाणे खाते आणि हे दाणे खाण्यास व बियाणे म्हणून वापरण्यास उपयुक्त ठरत नाही.

३) पिसारी पतंग (Tur Plume Moth) : पिसारी पतंग या किडीचे शास्त्रीय नाव Exelastis atomosa असून या पतंगाची अळी १२.५ मि. मी. लांब हिरवट तपकिरी रंगाची असते. तिच्या अंगावर सूक्ष्म काटे व केस असतात. अळी शेंगावरील साल खरवडून छिद्र करते व बाहेर राहून दाणे पोखरते.

४) पाने व फुले जाळी करणारी अळी (Spotted Pod borer) : या अळीचे शास्त्रीय नाव Maruca vitrata आहे. ही अळी हिरवट पांढरट रंगाची असून दोन्ही बाजूंना काळे ठिपके असतात. या किडीचा प्राद्रुर्भाव पीक फुलोऱ्यात आणि जास्त आर्द्रता असतांना आढळून येतो. अळी पाने, फुले व कळी यांचा एकत्रित गुच्छ तयार करून त्यात लपून बसते. पीक फुलोऱ्यात आल्यानंतर अळी शेंगेमधील कोवळी दाणे फस्त करते.

५) शेंगावरील ढेकूण (Pod Bug) : या ढेकुनाचे शास्त्रीय नाव Cavigralla gibbosa असे आहे. पिल्ले व प्रौढ पाने, शेंगातील रस शोषण करतात. पूर्ण वाढलेला ढेकुण हा तपकिरी रंगाचा असतो. अंडी ८ दिवसाची असताना त्यातून लाल रंगाची पिल्ले बाहेर पडतात. या किडीचा प्रादुर्भाव शेंगावर असला तरी पिल्ले फुले व पाने यामधील रस शोषण करतात आणि शेंगेमधील रस शोषणामुळे शेंगावर पिवळसर ठिपके पडून नंतर शेंग आकसून जाते.

६) पाने गुंडाळणारी अळी (Leaf Roller) : या किडीचा पतंग लहान व तपकिरी रंगाचा असतो. एक मादी पानावर व देठावर ८० ते १०० अंडी घालते. प्रामुख्याने या किडीचा प्रादुर्भाव पेरणी उशिरा केल्यास तसेच ऑगस्ट व सप्टेंबर महिन्यामध्ये जास्त आर्द्रता व मध्यम तापमान असल्यास आढळून येतो.

७) तुडतुडे (Leaf Hopper) : या किडीचे शास्त्रीय नाव Empoasca kerri असून या किडीचे पिल्ले व प्रौढ पानातून रस शोषण करतात. त्यावेळी विषारी लाळ पानाच्या पेशीत सोडतात. त्यामुळे पाने पिवळी पडून सुकतात आणि गळून पडतात.

८) फुलकिडे (Thrips) : प्रौढ व पिल्ले पानाच्या आतील बाजूस खरडतात व त्यामुळे स्त्रावणाऱ्या रसावर जगतात. प्रौढ रंगाने काळसर तपकिरी व आकाराने लहान असतो. कोरड्या हवामानात त्यांची वाढ झपाट्याने होते.

९) खोडमाशी (Stem Fly) : या किडीचे शास्त्रीय नाव Ophiomyia phaseoli असून या किडीची माशी खोडामध्ये अंडी घालते तसेच अंडी व कोषावस्थेत १ ते २ आठवड्याची असते. अंड्यामधून बाहेर पडलेली अळी कोवळ्या भागावर उपजीविका करते आणि नंतर कोवळे खोड पोखरून आत शिरते . यामुळे रोपाचा शेंडा वाळतो.

१०) पिठ्या ढेकुण (Mealy Bugs) : ही कीड रंगाने पांढरट व आकाराने लांब वर्तुळाकार असते. पिल्ले व प्रौढ तुरीची पाने व कोवळे शेंडे यामधील रस शोषण करतात आणि त्यामुळे ते वाळतात.

११) पट्टेरी भुंगेरे (Blister Beetle) : प्रौढ भुंगेरे अधिशपनाने फुलकळी व फुले खातात. एका दिवसात एक भुंगा २० ते ३० फुलांना हानी पोहचवतो. या किडीच्या नियंत्रणसाठी उन्हाळ्यामध्ये खोल नांगरट करावी. पिकावर प्रादुर्भाव दिसल्यास त्यांना पकडून रॉकेल मिश्रित पाण्यात टाकावे त्यामुळे ते नष्ट होतील.

एकात्मिक कीड व्यवस्थापन :

१)मशागातीद्वारे नियंत्रण :
पीक काढणी नंतर शेतात खोलगट नांगरट करावी.
कमी प्रमाणात बळी पडणाऱ्या वाणांची निवड करावी.
वेळेवर अंतरमशागत करून कीड ज्या तणावर उपजीविका करतात अशा तणांचा नाश करून पीक तणविरहित करावे.

२) भौतिक नियंत्रण पद्धती :
तूर पिकामध्ये हेक्टरी ५० ते ६० पक्षीथांबे करावे यामुळे पक्षी अळ्यांचे भक्षण करतील.
एकरी पिकामध्ये दोन कामगंध सापळे (फेरोमोन ट्राप) लावावे.
तुरीवरील मोठ्या अळ्या वेचून नष्ट कराव्यात.

३)जैविक नियंत्रण पद्धती :
शेंगा पोखरणाऱ्या अळीसाठी हेलीओकील (HaNPV २५० LE) हे प्रभावी विषाणूग्रस्त जैविक किटकनाशक आहे. या अळीच्या नियंत्रणासाठी २५० विषाणूग्रस्त अळ्याचा अर्क प्रति हेक्टरी या प्रमाणे पीक फुलोऱ्यात किंवा शेंगा लागताना फवारावा.

४)वनस्पतीजन्य कीड नियंत्रण पद्धती :
शेंगा पोखरणाऱ्या अळीच्या नियंत्रणासाठी कडूनिंबाच्या ५ % अर्काची पहिली फवारणी पिक ५० % फुलोऱ्यात असताना व दुसरी फवारणी १५ दिवसांच्या अंतराने करावी.

५)रासायनिक नियंत्रण पद्धती :
ज्यावेळी इतर नियंत्रणाचे उपाय निष्प्रभ ठरून किडीची संख्या एकदम कमी करणे अनिवार्य असेल तेव्हाच गरजेनुसार रासायनिक कीटकनाशकांचा वापर करावा.रासायनिक कीटक नाशकांची फवारणी पट्टा पद्धतीने किंवा खंड पद्धतीने केल्यास परोपजीवी किडींच्या संवर्धनास मदत होते. त्यासाठी पुढील प्रमाणे कीटकनाशकांचा उपयोग होऊ शकतो.
कीड उपाययोजना व फवारणीची वेळ कीटकनाशके प्रमाण / १० ली. पाणी
शेंग पोखरणाऱ्या किडी(शेंगा पोखरणारी अळी, पिसारी पतंग, शेंग माशी) आणि पाने व फुले जाळी करणारी अळी. पिकास फुले, कळ्या लागताच. ५ % निंबोळी अर्क + १ % साबण चुरा _
पीक ५० % फुलोऱ्यात असताना. क़्विनॉलफॉस २५ ई. सी. १६ मि. लि.
दुसऱ्या फवारणीनंतर १५ दिवसांनी. इमामेक्टीन बेण्झोएट ५ एस.जी. किंवा
फ्लुबेंडामाईड ३९.३५ एस.सी.किंवा
क्लोरॅन्ट्रीनीलीपोल १८.५ एस.सी. किंवा
स्पीनोसॅड ४५ एस.सी. ४ ग़ॅम
२ मि.लि.
२ मि.लि.
३ मि.लि.
शेंग माशी मोठ्या प्रमाणात प्रादुर्भाव झाल्यास डायमेथोएट ३० ई.सी. १० मि.लि.
खोडमाशी _ फोरेट १० % १० कि./ हे.
पिठ्या ढेकुण, मावा, तुडतुडे, फुलकिडे प्रादुर्भाव दिसल्यास डायमेथोएट ३० ई.सी. १० मि.लि.

तूर पिकावरील रोग व नियंत्रण : तूर पिकावर साधारणपणे पीक रोप अवस्थेपासून ते शेंग अवस्थेपर्यंत मार व वांझ रोगाचा प्रादुर्भाव आढळून येतो. या काळात शेताचे नियमित सर्वेक्षण करून, नियंत्रणाचे उपाय अवलंबावेत. शेंगा पक्व होण्याच्या कालावधीत रोगाचा प्रादुर्भाव झाल्यास उत्पादनात ३० ते ४० टक्के घाट येते.

१)मर रोग : हा रोग Fusarium udum या बुरशीमुळे होतो. या रोगाचा प्रादुर्भाव पीक रोपावस्थेत असल्यापासून ते झाडांना फुले व शेंगा येईपर्यंत दिसून येतो. त्यामुळे या कालावधीत या रोगमुळे तूर पिकाचे नुकसान होत असते. या रोगाची सुरुवात जमिनीत होऊन त्याचे कावकतंतू मुळावाटे झाडात शिरून अन्ननलिकेत वाढत जातात. त्यामुळे अन्ननलिकेतून पाणी आणि अन्नद्रव्याचा पुरवठा बंद होतो. रोगग्रस्त झाडांची पाने पिवळी पडून ती जमिनीकडे झुकतात. सुरवातीस काही फांद्या आणि नंतर संपूर्ण झाडच वाळून जाते.खोडाचा व मुळाचा आतील भाग काळा पडतो आणि मर झालेल्या खोडावर तांबूस रंगाचे पट्टे दिसतात.

नियंत्रण :
रोगग्रस्त झाडे उपटून टाकावीत तसेच उन्हाळ्यामध्ये शेताची खोल नांगरट करावी.
तुरीमध्ये ज्वारी, बाजरी, मका यासारखी अंतर पीके घ्यावीत.
विपुला, बी.एस.एम.आर. – ८५३, बी.एस.एम.आर.-७३६, सी-११, आशा रोगप्रतिकारक्षम वाणांची पेरणी करावी.
पेरणी पूर्वी ट्रायकोडर्मा ६ ग्राम/कि. किंवा कार्बेनन्डॅझीम २ ग्रॅम/कि. बियाण्यास चोळावे.

२)वांझ रोग: रोग pigeon pea sterility mosaic virus या विषाणूमुळे होतो. या रोगाचा प्रसार इरोओफीड माईट या कोळी किटका मार्फत होतो. हा कीटक ०.२ मि.मी. लांबीचा असून डोळ्यांनी दिसत नाही. तुरीची कोवळी पाने पिवळी पडतात, पाने व फांद्या लहान राहतात व झाडाची वाढ खुंटते.रोगग्रस्त झाडावर फुले किवा शेंगा लागत नाही त्यामुळे उत्पादनात लक्षणीय घट येते.

नियंत्रण:
पूर्वीच्या हंगामातील तुरीचा खोडवा उपटून नष्ट करावा.
रोगग्रस्त झाडे उपटून नष्ट करावीत.
या रोगाचा प्रादुर्भाव दिसताच मोनोक्रोटोफॉस १० मि.लि. तसेच पाण्यात मिसळणारे गंधक २५ ग्राम १० लि. पाण्यात एकत्र मिसळून फवारावे किंवा कोळी किडीच्या नियंत्रणासाठी डायमेथोएट १मि.लि./लिटर पाण्यात मिसळून फवारणी करावी.
विपुला, बी.एस.एम.आर. – ८५३, बी.एस.एम.आर.-७३६, बी.डी.एन.- ७११ आशा रोगप्रतिकारक्षम वाणांची पेरणी करावी.

सचिन संभाजी मुंडे
Ph.D Scholar
वसंतराव नाईक मराठवाडा कृषि विद्यापीठ Mob 8983143887