दुर्गम आदिवासी भागातील शेतकऱ्याने मेहनतीने फुलविली फळझाडांची बाग

 नामदेव बांगर
भंडारदरा,दि 29 ः
आदिवासी भागात आर्थिक बेरोजगारी डोकेदुखी ठरत असतांना यावर उपाय म्हणून सोमनाथ पांडुरंग कोंडार यांनी मवेशी येथे फळबाग उभी केली आहे.
मवेशी हे डोंगराळ आदिवासी गाव पावसाळ्यात भरपूर प्रमाणात पाऊस पडत असतो तर उन्हाळ्यात पिण्याच्या पाण्यासाठी वणवण भटकण्याची वेळ येथील नागरिकांवर येत असते. अशा परिस्थीतीतही सोमनाथ पांडुरंग कोंडार आणि त्यांची दोन मुले योगेश कोंडार यांनी एक एकरात तीन वर्षापूर्वी डोंगर उतारावर फळझाडांची लागवड केली. त्यांनी लागवड केलेल्या फळझाडांना ते त्यांच्या शेतात असलेल्या एकमेव बोअरवेल मधून ते पाणी देऊन त्यांनी ही फळझाडे उभी केली आहे. यावर्षी आंबा, चिक्कू, पेरु यांना काही प्रमाणात फळे येण्यास सुरुवात झाली आहे. त्यांना पुढील वर्षांपासून चांगले उत्पादन मिळण्याची अपेक्षा आहे. त्यांना कृषी विभागाचे कृषी पर्यवेक्षक भगवान वाकचौरे, कृषी सहाय्यक यशवंत खोकले यांचे मोलाचे सहकार्य व मार्गदर्शन लाभत आहे.
दोनशे रक्तचंदन वृक्षांची लागवड करुन वेगळा आदर्श आदिवासी तरुणांमध्ये निर्माण केला आहे. यापुर्वी शेती पारंपारीक पध्दतीने भाताचे पीक घेतले जात होते. शेतीमध्ये म्हणावे असे उत्पादन मिळत नसल्यामुळे शेतकरी सोमनाथ कोंडार हतबल झाले होते. शेळीपालन व्यवसायाकडे वळाले असतांना त्यांना म्हणावे असे उत्पादन मिळाले नाही. शेतीमध्ये कोणते पीक घ्यावे असा प्रश्न त्यांना नेहमी सतावत होता. कोकणामधील मित्रांशी संपर्क झाला असता त्यांनी रक्तचंदन वृक्षांची लागवड करण्याचा सल्ला दिला. परंतू आपल्या परीसरामध्ये ह्या वनस्तपीची लावड होवू शकते का? येथील हवामान त्या झाडाला मानवेल का? असे अनेक प्रश्न त्यांच्या मनामध्ये सुरुवातीच्या काळामध्ये निर्माण झाले होते. सोमनाथ कोंडार यांनी प्रत्यक्ष कोकणामधील रक्तचंदन वृक्षांचा पाहणी केली. त्यांच्या मनामध्ये रक्तचंदन वृक्षांची शेती करण्याची प्रचंड इच्छा मनामध्ये निर्माण झाली. कृषी अधिकारी यशवंत खोकले हरिश्चंद्र अभयअरण्य परीसरामध्ये जीव ओतून काम करत आहेत. प्रत्यक्ष शेतकऱ्यांच्या घरी जावून ते नेहमीच मार्गदर्शन करत असतात. शेतीमध्ये कोणत्या प्रकारचे पीक घ्यावे यासंदर्भात सविस्तरपणे मार्गदर्शन करत असतात. याचाच फायदा शेतकऱ्याला झाला.
शेतीमध्ये त्यांनी रक्तचंदन वृक्ष्यांच्या लागवडी बरोबरच आब्यांचे ३०, काजू २०, रामफळ २५, सीताफळ २५, पेरु १०, चिकू २५, जांभाळ २० इत्यादी वृक्षांची लागवड शेतीमध्ये केली आहे. अशा या अनोख्या उपक्रमाचे आदिवासी भागामध्ये पाहणी करण्यासाठी नागरिकांची झुंबड पडली आहे. अनोखा उपक्रमाचे कौत्वुक करण्यात येत आहे. हा प्रकल्प बघण्यासाठी आलेल्या नागरीकांना सोमनाथ कोंडार उपक्रमची सविस्तरपणे माहिती देतांनी सांगितले की, “रक्तचंदनाड हे झाड बहुपयोगी गुणधर्मामुळे मोठ्या प्रमाणात मागणी असते. बऱ्याच महाग किमतीमध्ये विकलं जात असते. आपण चंदन तस्करी, चंदन चोरीला, एका रात्रीत चंदनाची झाडे गेलीला चोरीला अशा घटना आपण नेहमीच ऐकल्या असतील. पण कशामुळ नक्की चंदनाला इतकी मागणी असते. रक्तचंदन म्हणजे नेमकी काय या संदर्भात सोमनाथ पांडुरंग कोंडार यांनी समजून घेतले. याबरोबरच सोमनाथ कोंडार यांची दोन मुले निलेश कोंडार, योगेश कोंडार यांनी वडिलांना सहकार्य केले. सोमनाथ कोंडार यांच्या पत्नी मंगळा कोंडार यांनी पतीला पाठींबा दर्शवीत त्यांच्या बरोबर ह्या उपक्रमात सहभागी झाल्या.
रक्त चंदनाला वैज्ञानिक भाषेत टेरोकार्पस सेंटनास असे म्हणतात. मुळात रक्त चंदनाच्या झाडात लाल रंगाचा द्रव पदार्थ असतो. त्यामुळेच या झाडाला रक्त चंदन असे म्हटले जात असते. चंदन सुवासिकतेसाठी प्रसिध्द आहे. पण या चंदनाप्रमाणे झाडाला मुळीच संगंध येत नाही. रक्तचंदनाचे लाकूड लाल रंगाचे असल्यामुळे हा वृक्ष मौल्यवान मानला जात असतो. या झाडाची वाढ झपाट्याने होत असते. तीन वर्षांममध्ये रक्त चंदनाच्या झाडाची वाढ ही साधारण पाच मीटर इतकी होते. रक्त चंदनाच्या झाडाची साल खडबडीत असते तर खोड अत्यंत सरळ असते. या झाडाच्या पानांचा आकार छोटासा असतो. साधारण लाकूड पाण्यात तरंगते पण याच्या उलट रक्त चंदनाचे लाकूड जास्त घनतेमुळे पाण्यामध्ये टाकले असता अजिबात तरंगत नसल्याने हे लाकूड ओळखण्याचा सर्वात सोपा मार्ग सांगितला जातो. झाडाला सुंगध नसला तरीही या झाडाचे लाकूड मात्र फारच उपयोगी असते. किमती फर्निचर बविण्यासाठी या लाकडाचा वापर केला जातो. त्यामुळे या लाकडाला चीन, जपान, सिंगापूर देशात भरपूर प्रमाणात मागणी असते. आंध्रप्रदेश राज्यातील डोंगराळ भागात प्रामुख्याने आढळते. या झाडाला भरपूर मागणी असल्याने या झाडांची लागवड करून भरपूर नफा कमावण्यासाठीचा व्यवसाय वाढीस लागला आहे. रक्तचंदनाच्या लाकडापासून बाहुली बनवली जाते. हाडे किंवा सांधे दुखू लागल्यावर अथवा प्रचंड प्रमाणात मुक्कामार बसल्यावर ती उगाळून लावल्यास ओढ बसून वेदनेची तीव्रता कमी होते.

“कोंडार कुटुंबाने विविध प्रकारची फळझाडे लावून जो प्रयोग केला आहे. तो आदिवासी भागातील शेतकऱ्यांसाठी आर्थिक बाजू मजबूत होण्यासाठी दिशादर्शक ठरेल”.प्रवीण गोसावी,कृषी अधिकारी